Heyelan Etütlerinde Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar

Son yıllarda karayolu, demiryolu, havalimanı, maden vb. projelerinin artması ile kazı dolgu işlerinde gözle görülür bir artış meydana gelmiştir. Hem bu kazı dolgu işleri hem de yağış, sıcaklık değişimleri, yeraltısuyunda ani değişimler, depremler gibi doğal koşullar da heyelan mekanizmalarını kontrol eder hale gelmiştir. Zemin ve kaya ortamlar için farklı etkileri olan tüm bu koşulların heyelan etütlerindeki önemi bu çalışmada özetlenmeye çalışılmıştır.

Heyelan Plankotesi

Heyelan bölgelerinde yersel ya da uçuş marifetiyle yapılan harita alımlarına heyelanplankotesi denilmektedir. Heyelan plankotelerinde, heyelan özelinde yer alan bir takım morfolojik, hidrojeolojik vb. bilgiler detaylı olarak 1/500 gibi büyük ölçeklerde işlenir.

Taç hattının şev üstü ve şev altı, topuk hattı, su sızıntıları, bataklık alanlar, varsa eski sondaj noktaları, tansiyon çatlakları heyelan plankotelerinde olabilecek verilerdir. Bu haritaları konusunda yetkin haritacıların alması önerilmektedir. Aşağıdaki şekilde örnek bir heyelanplankotesi verilmiştir. Bu haritada su akış yönleri, taç ve topuk bölgeleri, hasar görmüş yapılar, tansiyon çatlakları ile heyelandan ötürü hasar gören asfaltın bakım onarım dönemleri görülebilmektedir.

Saha Gözlemleri

Harita ekibi tarafından oluşturulmuş heyelanplankotesi, uzman mühendislerden oluşan ekip tarafından yerinde kontrol edilmeli, tespit edilen morfolojik ve hidrojeolojik anomaliler teyit edilmeli, haritaya işlenmeyen ya da yeni gelişen bir durum söz konusu ise bunlar haritaya işlenmelidir.

Öncelikle heyelan kavramının doğal yamaçlar için şev duraysızlığı kavramının ise insan eli ile oluşturulmuş şevler için kullanıldığının bilinmesi gerekmektedir.

Heyelan ya da şev duraysızlığının meydana geldiği alanlarda yapılacak öncel gözlemlerin ilki heyelan mekanizmasının alansal karşılığının tahmin edilmesidir. Bu doğrultuda, heyelanın taç ve topuk bölgesinin tespit edilmesi gerekmektedir. Bununla birlikte mobilize olan kütlenin yayıldığı bölgenin de tahmin edilmesi yapılacak sıyırma için fikir verecektir. Mobilize olan kütlenin arazi çalışmalarından ya da plandan tahmin edilememesi durumunda yapılacak kestirim için varsa ilk arazi kesitleri ile heyelan sonrası arazi kesitleri karşılaştırılabilir. Heyelan hattı boyunca uygun aralıklarda alınacak kesitler üzerinde yapılacak değerlendirmeler plana izdüşürülerek heyelan malzemesinin sınırı çizilebilir.

Bazı sahalarda paleoheyelanlara (eski heyelan) ait taçların olduğu unutulmamalı, aktif kaymaya neden olan taç hattı doğru bir şekilde haritalanmalıdır.

Suyun Etkisi

Şimdiye kadar irdelenen bir çok heyelan probleminin altında yatan ana nedenlerin en önemlilerinden bir tanesinin arazide gözlenen kontrolsüz su akışı olduğu tespit edilmiştir. Kaya ortamlarda süreksizlik yüzeyi boyunca veya zemin taneleri arasındaki gözenek suyu basıncının artması, kaydırıcı kuvvetleri arttırmakta dolayısıyla malzemenin makaslama dayanımını azaltmaktadır.

Çalışma alanında izlenebilecek bataklıklar, sazlıklar ya da küçük su birikintileri heyelanın nedenlerinden bir tanesinin su varlığı olduğuna işaret edebilir. Bu alanlar, yüzey suyunun drene olamadığını ve üst seviyelerde geçirimsiz bir tabakanın olduğunu gösterir. Yapılacak heyelanplankotesinde bu alanların haritalanması ve drenaj projelerinin de bu doğrultuda hazırlanması gerekmektedir.

Gece ile gündüz sıcaklıkları arasındaki farkın fazla olduğu bölgelerde donma çözülme olayı görülebilmektedir. Buna bağlı olarak da kaya ortamlarda devrilme ya da kaya düşmesi gibi duraysızlıkların izlenmesi olası hale gelmektedir. Aşağıdaki vakada görülebileceği gibi donma çözülme sonrası süresizliklerde çekme dayanımının kritik bir şekilde azalması ve mevcut yamaç eğimi ile birlikte serbest hale gelen blokların, mevcut üst yapısına zarar vermemesi ve hatta yaşanabilecek trafik kazalarından dolayı can ve mal kaybına yol açmaması için gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir.

Yapılarda Deformasyonlar ve Tansiyon Çatlakları

Mobilize olan kütlenin içerisinde ya da gerisinde kalan istinat veya iksa duvarları ile asfalt, sanat yapıları ve altyapı elemanlarında bir takım deformasyonlar görülebilmektedir. Heyelan hareketinin tespit edilebilmesi, etkisinin ve neden olduğu deformasyonun anlaşılabilmesi için söz konusu bu yapıların gözlenmesi büyük önem arz etmektedir.

Özellikle zemin ortamlarda kütle mobilizasyonu sırasında oluşan çekme gerilmeleri tansiyon çatlakları oluşturmaktadır. Taç bölgesinin gerisinde ya da önünde oluşabilen bu çatlaklar heyelanların ilerleme durumu ile ilgili de bilgi verebilir. Taç bölgesinin gerisinde tespit edilen çatlakların açıklık/deformasyon durumu takip edilerek hareketin devam edip etmediğine dair fikir sahibi olunabilir.